Af strútseggjum, skapabörmum og öðru skemmtilegu

Myndin hér við hliðina er af nokkrum brotum af strútseggjaskurn. Eins og sjá má eru þau skreytt með útskurði, ekki ósvipuðum þeim sem Búskmennirnir í Suður-Afríku rista enn í eggin sín. Meðal þeirra eru strútsegg algeng og gagnleg ílát eftir að blásið hefur verið úr þeim.  Það sem er merkilegt við þessi skurnbrot er að þau eru meira en 60.000 ára gömul. -

Frá 1999 hefur Pierre-Jean Texier frá  háskólanum í Bordeaux í Frakklandi og samstarfsmenn hans safnað 270 slíkum brotum við Diepkloof Rock Shelter á Vesturhöfða í Suður-Afríku þar sem forfeður okkar, hinir smávöxnu Búskmenn (1,49–1,63 m)  bjuggu og búa enn.

Með aðstoð erfðafræðiinnar  hefur tekist að rekja ætt alls mannkynsins aftur til einnar konu sem átti heima á þessum slóðum fyrir u.þ.b. 200.000 árum, hinnar svo kölluðu "Hvatbera Evu". 

Nánustu ættingja hennar og "Y litnings Adams" (sameiginlegs forföður alls mannkyns) , er að finna í  þeim ættflokkum Búskmanna sem eru taldir haf verið fyrstir til að skera sig frá ætt Hvatbera Evu. 

Um er að ræða tvo ættflokka sem kalla sjálfa sig Kohi og San sem oft er fellt saman í eitt nafn Kohisan, "Fyrsta fólkið".

Kohi-Sanfólkið, sem er ltalvert frábrugðið öðru Afríkufólki,  eru frumbyggjar Suður-Afríku.

Smáfólkið (pygmýar) eru frumbyggjar Mið-Afríku.

Fyrir 100.000 árum er talið er að einhver hluti Búskmannanna og smáfólksins hafi eigrað norður á bóginn á leið sem loks leiddi það út úr Afríku. Smáfólk er enn að finna víða um heiminn, einkum á afskektum eyjum og landsvæðum þar sem það einangruðust, sumt  í tugþúsundir ára. 

Nokkuð stórir hópar smáfólks eru enn til víða í Afríku og einning í Ástralíu, á Tælandi, í Malasíu, Indónesíu, á Filippseyjum, í Papúa Nýju Gueníu, Brasilíu, Suðaustur Asíu og jafnvel á Palau í Míkrónesíu.

Víða þar sem þessir afrísku frumbyggjar fóru,  hljóta þeir að hafa rekist á afkomendur frænda sinna sem yfirgáfu Afríku 700.000 árum áður. 

Miklu  luralegra og stærra, bjó það mannfólk aðallega í hellum í löndum Evrópu, m.a. í Ísrael, í Belgíu og á Spáni. Sagt er að smáfólkið hafi átt vingott við eitthvert þeirra, sem er dálítið undarlegt þróunarlega séð, en það er víst önnur saga. 

Það er fróðlegt að kynna sér hvernig Fyrsta fólkið í Afríku bjó og býr enn dag, vegna þess að  lifnaðarhættir þess hafa ekkert breyst í tugþúsundir ára.

Búskmenn búa í litlum hópum ættmenna. Börn hafa engum skyldum að gegna og frístundir eru afa mikilvægar. Mikill tími fer í að matreiða og matast, í samræður og að segja brandara, leika tónlist og dansa helgidansa. Konur eru í miklum metum og eru stundumforingjar ættingjahópsins. Þær taka mikilvægar ákvarðanir fyrir hópinn og geta gert kröfu til að ráða yfir vatnsbólum og veiðisvæðum. þeirra helsta hlutverk er að safna mat og taka þátt í veiðum með körlunum.

Vatn er afar mikilvægt Búskmönnum í Afríku. Þurrkar geta varað í marga mánuði og vatnsból þornað upp. Þegar það gerist verður að notast við sopaból. Sopaból eru þannig gerð að valinn er staður þar sem sandurinn er rakur og þar grafin hola. Ofaní holuna er er stungið holum reyr. Vatn er sogið upp um reyrinn og sopinn látinn drjúpa úr munninum niður um annað strá niður í strútsegg sem búið er að blása úr.

Vegna þess hve mataræði Búskmanna er fitusnautt, fá konur ekki tíðir fyrr en þær eru orðnar 18 eða 19 ára gamlar. Oftast er reynt að hafa nokkur ár milli barnsburða, vegna lítillar brjóstamjólkur-framleiðslu mæðranna. Þá er hópurinn stöðugt á faraldsfæti sem gerir fóstur fleiri en eins barns í einu mjög erfitt.

Meðal Khoi-San kvenna gengur Steatopygia (fita sem myndar kúlurass) í erfðir. Slíkur rassvöxtur er talin lífeðlisfræðileg aðlögun kvenna sem búa í mjög heitu loftslagi, þ.e. aðferð líkamans til að tempra líkamshitann. Limir og búkur geta verið mjög grannir en samtímis er nægileg fita til staðar til að framleiða nauðsynlega hormóna fyrir reglulegar tíðir. 

Algengur fylgifiskur Steatopygiu er Sinus pudoris (langir innri skapabarmar).  Meðal Búsk-kvenna eru slík sköp sögð mikilvæg fyrir heilbrigt og gott kynlíf þótt ekki hafi enn fundist þróunarfræðileg ástæða þeirra. 

Embætti höfðingja gengur í ættir meðal Búskmanna en völd hans eru hverfandi lítil. Flest er ákveðið eftir umfjöllun og þá með óformlegri kosningu þar sem konur leggja jafnt til málanna og karlmenn.

Hagkerfi þeirra er gjafa hagkerfi þar sem þeir gefa hvorir öðrum gjafir frekar en að býtta eða að hlutir og þjónusta gangi kaupum og sölum.

Þorp geta verið gerð úr nokkuð gerðalegum strákofum en mörg þorp eru aðeins gerð úr skýlum þar sem aðeins er tjaldað til fárra nátta. Veðurfarið ræður afkomunni alfarið. Vorin eru viðsjárverð með sína miklu þurrka og hita og veturinn einnig þurr en kaldur.

Búskmenn safna ávöxtum, berjum, laukum og rótum. Strútsegg er mikilvægur hluti fæðunnar og skurn þeirra er notaður undir vatn. Skordýr og lirfur af öllu tagi eru fastur hluti af fæðunni auk þess kjöts sem fæst af veiðum. 

Búnaður kvenna er allur einfaldur og meðfærilegur. Þær  bera slöngvuvað, teppi eða skinn, yfirhöfn sem er kölluð karossto,eldivið, smáskjóður, prik, strútseggjaskurn með vatni og ef smábörn eru með í ferð, smærri útgáfu af karossto.

Á löngum erfiðum veiðiferðum bera karlmenn boga og eitraðar örvar, spjót og fátt annað. Eftir að dýr hefur verið drepið er dýrandanum þakkað. Lifur bráðar er aðeins etin af karlmönnunum þar sem haldið er að hún innhaldi eitur sem er hættulegt konum.

Trú þeirra Búskmanna gerir ráð yfir einum allsherjarguði sem ræður yfir mörgum minni guðum, mökum þeirra og börnum. Virðing er borin fyrir anda hinna látnu, anda dýranna og náttúrunnar allrar. Að yrkja jörðina er andstætt þeirri heimsskipan sem Guð bauð þeim og þess vegna veiða þeir og safna.

Sumir San-Búskmanna tigna mánann en mikilvægustu trúarathafnir þeirra, vakningardansinn, eru gjarnan haldnir á fullu tungli. Vakningardansinn er einskonar bæn til náttúrunnar og guðanna um að vakna til að sinna verkum sínum, láta rigna, færa þeim bráð og gera þeim lífið bærilegra. Dansinn getur læknað bæði andlega og líkamlega sjúkdóma og ekki er óalgengt að dansarar falli í trans.

Apaleg ofurmenni

Upp úr 1920 neytti Jósef Stalín allra ráða til að styrkja Rauða herinn sem hafði látið á sjá í undangengnum styrjöldum. Stalín vissi að líffræðingurinn Ilya Ivanov, sá sami og hafði fyrstur manna (1901) komið á laggirnar sæðisgjafa-miðstöð fyrir veðreiðarhesta, hafði lýst yfir þeirri trú sinni að mögulegt væri að kynblanda mann og simpansa.

Stalín sagði vísindamanninum að hann hefði áhuga á að skapa nýja tegund af ósigrandi mönnum sem ekki fyndu fyrir sársauka og gæði mataræðis hefðu engin áhrif á. Stálmaðurinn fyrirskipaði Ivanov að finna leið til að framleiða slíka menn fyrir Rauða herinn. 

Stalín var greinilega einn þeirra sem vildi halda öllum möguleikum opnum, þótt hann treysti engum, ekki einu sinni sjálfum sér að eigin sögn.  Hann hafði ungur að árum lært til prests en gefið námið upp á bátinn eftir að hafa lesið Das Kapítal eftir Karl Marx. Þrátt fyrir að vera einn grimmasti einvaldur sem sögur fara af var hann tvisvar útnefndur til Friðarverðlauna Nóbels. Í fyrra sinnið, 1945 var það Cordell Hull  sem fékk verðlaunin fyrir þátt sinn í stofnun Sameinuðu þjóðanna og í seinna skiptið, 1948, var friðarverðlaununum ekki úthlutað.

Ilya Ivanov hóf þegar að gera tilraunir á öpum og mönnum upp úr 1920. árið 1926 var hann sendur með fullar hendur fjár til Afríku þar sem hann stundaði sæðisgjafir af kappi.  Hann reyndi að gera kvennapa ólétta með mennsku sæði og kvenmenn ófríska með karlapa-sæði. Megin vandmál hans virðist hafa verið að komast yfir nægilegan fjölda heilbrigðra apa. Hann gerði tilraunir sínar á simpönsum og órangútum, allar án tilætlaðs árangurs.

Ilya hefur eflaust vitað að til voru heimildir þar sem sagt var frá samskiptum apa og manns sem endað með fæðingu afkvæmis þeirra.

Meðal þeirra er  De bono religiosi status et variorum animantium tropologia sem kom út á 11. öld eftir St. Pétur Damian. Hann segir frá Gulielmusi greifa sem átti apa sem gerðist elskhugi eignkonu hans. Dag einn kom apinn að greifanum með konu sinni í rúminu og varð æfur af afbrýði. Hann réðist á greifann og drap hann. Damian segist hafa þessa sögu eftir Alexander II páfa sem sýndi honum veru sem kölluð var Maimo og sögð afkvæmi apans og greifaynjunnar.

Ef til vill hefði Ilya Ivanov þótt mikið koma til hinar tiltölulega nýlegu kenningar, að forfaðir mannsis  hafi í þróunarsögu sinni  fyrir ca. 1.4 milljónum ára, N.B. löngu eftir að hann var orðin að aðgreindri tegund, eðlað sig með forföður simpansa. Þessi kenning á að skýra hversvegna simpansar eru svo náskyldir mönnum að 95% af erfðaefni þeirra eða meira, er eins. Litningafjöldin er samt ekki sá sami, menn eru með 46 en Simpansar með 48 og því næsta ómögulegt að venjuleg æxlun geti átt sér stað á milli þeirra.  

"Enn erfiðara yrði að breyta öpum í einhvers konar menn með genaflutningi úr mönnum enda ólíklegt að nokkur maður eða api hefði áhuga á slíkum tilraunum." segir vísindavefurinn samt sem áður. 

Tilraunirnar Ilya Ivanov mistókust allar og hann var að lokum sendur í útlegð til Kasakstan árið 1931 og fraus víst til dauða á brautarpalli þar í landi,  ári síðar.

(Aðrar tilraunir Stalíns um þetta leiti, höfðu mun alvarlegri afleiðingar eins og t.d. samyrkjubúskapurinn sem endaði með hungursneyð árið 1932 sem varð til þess að fjórar milljónir þegna hans sultu til dauða.)

Þekkingu mannsins á erfðafræði hefur fleygt fram síðasta áratuginn.  Þegar er farið að breyta erfðaefni í mannlegum fósturvísum. Að geta fengið sérstaklega hönnuð börn hlýtur að vera eftirsóknarvert fyrir nýríka þotuliðshyskið sem keppist þess dagana um að eignast börn sem það fer með líkt og aðra fylgihluti við nýjustu dressin sín.  

Tæknilega er heldur ekki langt í að hægt verði að láta draum Stalíns um Apaofurmenni rætast.

Rétt eins og lýtalækningar voru í fyrstu þróaðar til að hjálpa þeim sem áttu um sárt að binda, eru þessar erfðabreytingar í mennskum fósturvísum sagðar til að koma í veg fyrir alvarlega sjúkdóma.

Í dag er mest upp úr fegrunarlækningum að hafa, ekki lýtalækningum.

Flestar fegrunaraðgerðir fara í dag fram í Asíu. Í Kína, Japan og suður Kóreu er ekki óalgengt að börn leggist undir hnífinn til að láta "réttsetja" skásett augu sín. Algengustu aðgerðirnar, bæði í Asíu og Ameríku eru samt brjóstastækkanir.

Þessi vandmál er eflaust hægt að leiðrétta með einföldum breytingum á litningunum og koma þannig í veg fyrir að börn framtíðarinnar þurfi að kljást við þessi skelfilegu vandamál.

Þeir sem segja að vísindamenn og læknar séu vandari að virðingu sinni en svo að þeir fari að krukka í litninga fósturvísa nema að þeir hafi til þess góða ástæðu, ættu að kynna sér handbragð þeirra á öðrum verum.

Allir vita að það er talverður kostnaður í því að affiðra kjúklinga og að sá hluti þeirra sem best selst eru lærin. Vængir kjúklinga eru óvinsælir enda lítið kjöt á þeim. Best er því að rækta fiðurlausa kjúklinga sem eru að mestu læri og leggir.

Hægt er að láta "mennsk" eyru vaxa á mýs, skera það af músinni og græða það á manveru. Og til að sýna hvað hægt er að gera "sniðugt", má t.d. gera mýs eða ketti sjálflýsandi.

 

Fyrsti rafmagnsgítarinn og drottningin af Hawaii

Í hálfa öld og gott betur hafa Íslendingar sungið "Sestu hérna hjá mér ástin mín" um leið og þeir hjúfra sig upp að einhverjum kærum við varðeldinn.  Ljóðið er eftir Jón Jónsson (1914-1945)  frá Ljárskógum en lagið er eftir síðasta einvald Hawaii eyja, Lili'uokalani drottningu sem samdi einnig upphaflega texta þess. Lagið heitir á frummálinu Aloha 'Oe. 

Lydia Kamakaʻeha Kaola Maliʻi Liliʻuokalani eins og hún hét fullu nafni,  (1838 – 1917) naut í æsku leiðsagnar Henry nokkurs Berger, sem var sendur til Hawaii af Vilhjálmi I Prússakonungi og keisara af Þýskalandi að beiðni Kamehameha V konungs Hawaii eyja. (Bróðir Liliʻuokalani)  

Berger sem hafði verið  konunglegur hljómsveitarstjóri í Þýskalandi, heillaðist fljótt eftir komuna til Hawaii af þjóðlögum eyjaskeggja. Hann hóf að skrásetja þau og færa í búning sem gerði þau aðgengileg vestrænum tónlistarmönnum.

Lili'uokalani drottning samdi fjölda laga en þeirra þekktust eru Aloha 'Oe og Drottningarbænin svokallaða, sem hún samdi í stofufangelsi eftir að henni hafði verið steypt af stóli af bandarískum og evrópskum kaupsýslumönnum í lok 19. aldar.  Lög hennar voru samt ekki gefin út í heild sinni fyrr en árið 1999.

Snemma á síðustu öld barst Hawaii tónlistin til Bandaríkjanna sem þá höfðu gert eyjarnar átta að hjálendum sínum. Tónlistin varð strax vinsæl, þótti bæði seyðandi og fögur, rétt eins og  húla-dans innfæddu kvennanna sem dilluðu mjöðmunum undir strápilsunum við taktþýða tónana.

Vinsældir tónlistarinnar tengdust einnig þeirri miklu umfjöllun sem Lili'uokalani drottning fékk um þetta leiti í Bandaríkjunum en a.m.k. tvær skýrslur sem unnar voru af sérstökum nefndum fyrir þingið og forseta landsins komust að því að hún hafði  verið rænd krúnunni og ólöglega hefði verið staðið að stjórnarmyndun landsins eftir að hún fór frá.

Hljóðfærin sem Hawaii tónlistin var leikin á voru í fyrsta lagi ukulele, smágítarinn sem Hawaiibúar  höfðu þróað út frá fjögra strengja hljóðfærinu braguinha,sem borist hafði til eyjanna með sjómönnum frá Portúgal. Annað aðalhljóðfærið var gítarinn sem sagan segir að fyrst hafi komið til Hawaii með mexíkönskum kúasmölum. Með því að setja harða strengi í gítarinn og nota síðan málmstykki til að þrýsta á strengina fékkst hinn sérstaki Hawaii ómur sem hljómaði líkt og  mansröddin. - Seinna voru gerðir þar sérstakir stálgítarar til að hljómurinn yrði sterkari.

Upp úr 1925 var Hawaii tónlistin orðin svo vinsæl í Bandaríkjunum að margar hljómsveitir sem spiluðu ameríska sveitasöngva, tóku tónlistarstefnuna upp á sína arma og spiluðu Hawaii tónlist á milli sveitalaganna. Auk þess blönduðu þær Hawaii hljóminum inn í sveitatónlistina. Þetta gekk alveg upp því hljóðfæraskipanin var eins í hljómsveitum sem spiluðu Hawaii tónlist og sveitatónlist. Brátt fóru einnig stærri hljómsveitir að flytja Hawaii tónlist,  þótt sá hængur væri á að erfitt var að heyra í stálgítarnum innan um marga lúðra, trommur og píanó.

Lausnin á lélegum hljómburði stálgítarsins fannst árið 1931 þegar að tónlistar og uppfinningamaðurinn George Beauchamp, smíðaði fyrsta rafmagnsgítarinn. Eftir nokkra tilraunastarfsemi fékk hann Rickenbacker Electro til að framleiða þessa uppfinningu sína sem nefnd var Steikarpannan, vegna þess að gítarnum svipaði nokkuð til þess eldhúsaáhalds. Gítarinn var gerður úr áli og er einnig þekktur undir  framleiðslunúmerinu A-22.

Margir eru þeirrar skoðunar að rokktónlistin hefði aldrei orðið til ef rafmagnsgítarinn hefði ekki komið til sögunnar.

Vísindamenn í vanda

Vísindi og vísindamenn eiga í vök að verjast. Ástæðurnar eru margvíslegar og miserfitt að ráða á þeim bót.

Netið hefur gert hinar ýmsu upplýsingar sem aðeins vísindamenn höfðu aðgang að, aðgengilegar fyrir almenning og hver og einn getur í dag kynnt sér forsendurnar fyrir niðurstöðum vísindamanna um leið og þær eru settar fram.

Samtímis hefur myndast gjá milli þeirra sem við köllum í daglegu tali vísindamenn og almennings. Það hlutfall almennings sem véfengir hinar ýmsu kenningar vísindamanna er stærra og talsmenn þess öflugri enn nokkru sinni fyrr.

Sérstaklega á þetta við um kenningar þróunarfræðinnar, læknisfræðinnar og veðurfræðinnar.

Í landinu þar sem vísindalegar staðreyndir hafa sama vægi og skoðanir, þ.e. Bandaríkjunum, rengir meira en 40% íbúa landsins að þróun hafi á einn eða annan hátt eitthvað með lífríki jarðar að gera.

Þá ber þess að gæta að meira en 60% íbúa heimsins notast við aðrar skýringar en þróunarkenninguna til að útskýra tilkomu lífsins á jörðinni.

Víða um heiminn rengir fólk niðurstöður mikils meirihluta vísindamanna um að hitnun jarðar sé tengd athöfnum manna. Vísindamenn sjálfir  deila einnig um niðurstöður rannsókana á þessu sviði. Þótt yfirgnæfandi meirihluti vísindamanna sé fylgjandi þeirri skoðun að hitnunin sé af mannavöldum, láta sumir sér ekki segjast.

Virtir vísindamenn sem ætíð mundu, ef þeir fengu krabbamein, fara að ráðum sem grundvölluð eru á áliti meirihluta lækna heimsins, hika ekki við að rísa upp gegn meirihlutanum, þegar hitnun jarðar og þáttar mannsins í því ferli, kemur til umræðu.

Flestir vísindamenn eru líka sérstaklega lélegir í að koma skoðunum sínum á framfæri. Þeir kunna til verka í rannsóknarstofunum en þegar kemur að almannatengslum, eru þeir óttalegir stirðbusar. -

Stundum mætti líka halda að sumir þeirra hafi meiri áhyggjur af orðspori sínu en nokkru öðru,  því þeir þora ekki að leggja nafn sitt við eitt eða neitt sem gæti talist umdeilanlegt.

 

Sköpunarsinni fær bætur

Vísifingur og langatöng

Sagan segir að Hinrik V Englandskonungur hafi ávarpað hermenn sína fyrir orrustuna við Agincourt árið 1415. Hann sagði þeim að Frakkar hefðu hótað því, að ef þeir hefðu sigur, mundu þeir höggva af vísifingur og löngutöng hægri handar allra ensku langbogaskyttnanna. Þá fingur notuðu skytturnar einmitt til að spenna streng bogans.

Þessa orrustu hundrað ára stríðsins unnu hins vegar Englendingar og þess vegna gengu langbogaskytturnar þeirra framhjá frönsku föngunum og rák fingurna tvo sigri hrósandi upp í loftið.

Þannig varð til sá siður meðal enskra bogaskytta að heilsast með því að sýna þessa tvo fingur, þannig að lófinn snéri út á við. Þegar að lófinn snéri inn á við varð kveðjan aftur á móti að dónamerki.

Meðfylgjandi ljósmynd sem er frá árinu 1901, er trúlega í fyrsta ljósmyndin sem sýnir dónamerkið. Á henni sést verkamaður við Parkgate járnsmiðjuna í Rotherham gefa ljósmyndaranum til kynna með þessum ákveðna hætti (fuck off) að hann vill ekki láta mynda sig.

Seinna á 20 öldinni varð þessi enska bogaskyttuheilsa að sigurkveðju og síðan að alþjóðlegu friðartákni.

Eftir að seinni heimstyrjöldin hófst og bæði Belgía og Holland voru hernumin af Þýskalandi, stjórnaði fyrrum dómsmálaraðherra Belgíu Victor de Laveleye, útsendingum Breska ríkisútvarpsins( BBC) til hinna herteknu landa. Til að efla samstöðu meðal þjóðanna, lagði hann til að fólk gerði V að tákni andstöðu sinnar við hernámið. V stóð fyrir victoire á frönsku og vrijheidá hollensku.

Að auki lét BBC hefja alla þætti sem sérstaklega voru ætlaðir fólki í hernumdum löndum Evrópu, á því að spila opnunarstef fimmtu symfóníu Beethovens, en taktur þess, þrjú stutt og eitt langt, er táknið fyrir V í mors stafrófinu. -

Kaldhæðnin sem fólst í því að höfundur verksins var þýskur, og heiti inngangsins "örlögin banka á dyrnar" fór ekki fram hjá neinum sem eitthvað þekkti til tónlistar.

Samtímis hóf Winston Churchill að nota V merkið við hvert tækifæri. Fyrst beindi hann lófanum inn á við og eru til af honum nokkrar myndir þar sem hann gefur fuck off  táknið í stað sigurtáknsins.

Churchill sem var af aðalsættum breytti ekki tákninu fyrr en einhver útskýrði fyrir honum að táknið sem hann notaði, oft með vindilinn á milli fingranna, væri í raun argasta ókurteisi meðal verkamanastéttarinnar. -

Margir aðrir leiðtogar bandamanna notuðu einnig sigurtáknið og héldu því áfram löngu eftir að stríðinu var lokið, eins og t.d. Charles de Gaulle sem lauk hverri ræðu sem hann flutti til ársins 1969 á að gefa sigurkveðjuna.

Árið 1967 ferðaðist Richard Nixon vítt og breitt um Bandaríkin til að kynna forsetaframboð sitt. Hann notaði sigurkveðjuna í upphafi og enda hverrar ræðu og flassaði henni hvar sem hann fór.

Hippahreyfingin sem var þá í miklum uppgangi, var að mörgu leiti í andstöðu við Nixon og stefnu hans, byrjuði samt að nota sigurkveðjuna sem friðartákn.

Í augum hippa var allur sigur fólgin í friði. - Upp úr 1969 þegar myndir höfðu birst af John Lennon með puttana upp að myndavélinni,  varð táknið þekktara sem alþjóðlegt friðartákn frekar en sigurtákn og er það enn.

Fegurstu íslensku orðin....

Skáld þjóðarinnar voru dugleg í eina tíð við að mæra íslenska tungu. Í dag eru þau sparari á hrósið. Raunsæið varð rómantíkinni yfirsterkari.  

"Ástkæra, ylhýra málið, og allri rödd fegri." kvað Jónas Hallgrímsson, og "Ég lærði að orð er á íslensku til um allt, sem er hugsað á jörðu." skrifaði Einar Benediktsson.

Jónas getur vel staðið á sinni skoðun, enda fegurðarskyn fólks mismunandi og hugtakið afstætt. En óhætt er að fullyrða að sá sem kenndi Einari var að ýkja. Fjölmörg hugtök eru til á erlendum tungum sem engin orð eru til um á íslensku. 

Sem dæmi má taka orðið Matrix. Flestir vita nokkurn veginn hvað það þýðir, þótt ekkert eitt sambærilegt orð sé til í íslensku?

Að mínu áliti fer fegurð tungumáls eftir  grunnhugsuninni sem býr að baki orðunum og grunnhugsunin veðrur ætíð tengd síbreytilegum veruleika og upplifunum okkar frá mínútu til mínútu hvort sem við erum höll undir rómatík eða raunsæi.  

Til dæmis  getur setningin "Ég elska þig." verið það fegursta sem þú hefur nokkru sinni heyrt. Og mínútu seinna gæti það verið setningin "það er ekki illkynja."

Trúboðsstellingin

Einhvern tíma upp úr 1980 heyrði ég fyrst talað um "trúboðsstellinguna".  Eins og flestir vita er orðið notað yfir ákveðna aðferð til kynmaka.

Samkvæmt könnunum er að þessi ákveðna stelling sé algengasta eðlunaraðferð mannfólksins, líklega vegna þess að hún líka einföldust í framkvæmd. En einhvernvegin komust Íslendingar samt  upp með í 11 hundruð ár að hafa ekkert sérstakt nafn yfir hana.  

Hugtakið (ekki aðferðin, sem betur fer) kemur úr enskri tungu og það væri fróðlegt að vita eftir hvaða leiðum hugtakið kemur inn í íslenska málið.  

Í ensku varð það til einhvern tíman um miðbik síðustu aldar, trúlega vegna misskilnings ákveðins mannfræðings sem var að skrifa um kynhegðun frumstæðs ættflokks á eyju í Kyrrahafinu - Það er sem sagt ekki flugufótur fyrir því að þessi ákveðna stelling,  hafi nokkru sinni  eða nokkurs staðar, verið tengd trúboði eða trúboðum sérstaklega. 

Elsta heimild um notkun orðsins í fjölmiðlum heimsins er frá 1969 en þá segir The Daily Telegraph frá því að í sex ríkjum Bandaríkjanna geti konur farið fram á skilnað við eiginmenn sína hafi þeir við þær mök í öðrum stellingum en trúboðsstellingunni. Um sama leiti mátti sjá orðið "trúboði" notað um elskhuga sem ekki þóttu með nógu gott ímyndunarafl.

Saltkjöt og baunir, túkall.

Á uppvaxtarárum mínum sungu krakkarnir; Saltkjöt og baunir, túkall, platan er búin, ég vann.

Þetta þótti sniðugt og enginn spurði nokkru sinni um hvaðan þessi samsuða væri komin. Líklega gerðu allir ráð fyrir að þetta hefði lifað lengi með þjóðinni.

Snemma á síðasta ári leitaði Karen Kjartansdóttir á fréttastofu Vísis að uppruna lagsins "Saltkjöt og baunir, túkall" og er fyrirsögn greinarinnar "Uppruni lagstúfsins fundinn". Reyndar kemur Karen ekkert inn á uppruna laglínunnar en fer nálægt því að skýra frá uppruna textans.

Karen Kjartansdóttir skrifar:

Fréttastofa leitaði í gær að uppruna lagstúfsins "saltkjöt og baunir túkall." Þjóðháttafræðingar og starfsmenn þjóðminjasafnsins hvorki skýringar á aldri þessa orðasambands né á því hvernig túkallinn komst inn í borðhaldið. Ómar Ragnarsson elsta hljóðritaða dæmið vera frá miðri öld. Karen Kjartansdóttir reyndi að leysa gátuna.

Fjöldi góðra ábendinga bárust fréttastofu í gær eftir að óskað var eftir skýringum á uppruna lagstúfsins góða sem menn söngla oft á sprengidegi.

Góður áhorfandi benti á að áður fyrr var oft soðbrauð haft með saltkjöti og baunum. Brauð þetta var soðið í kjötinu í hátt í klukkutíma og var það í laginu eins og kleinuhringur, rétt eins og danski túkallinn gamli sem lagið vísar í. Lagið vísi því í máltíð samansetta af salkjöti, baunasúpu og soðbrauði.

Annar áhorfandi hringdi og benti á að Baldur Georgs sjónhverfingamaður og búktalari sem þekktur var fyrir að skemmta með brúðunni Konna á árunum 1946 til 1964, hafi líklega fyrstur manna endað skemmtiatriði með þessum orðum.

Við bárum þessar skýringar undir Ómar Ragnarsson sem kominn er af bökurum auk þess sem hann hefur endað mörg atriði sín með þessum orðum í rúmlega hálfa öld.

Hann taldi sennilegt að elsta hljóðritaða dæmi af þessum söng sé af plötu með Baldri frá árinu 1954.

Þá benti hjálpsamur starfsmaður Þjóðminjasafnsins á að fyrir tveimur árum hafi verið spurt um orðatiltækið í þættinum Íslenskt mál hjá Ríkisútvarpinu. Þá hafði samband kona sem benti á að lagið væri þekkt frá rakarakvartettum í Bandaríkjunum sem á árum áður sungu Shave and a haircut 10 cents. Ekki fékkst þó skýring á því hvernig þetta var svo yfirfært á túkallinn og saltkjöt og baunir.

Ómar segir auk þess að þótt ekki sé vitað hve lengi Íslendingar hafi sönglað þetta hafi verið alþekkt að ljúka atriðum á þennan hátt þegar hann var átján ára gamall að stíga sín fyrstu skref á sviði um miðbik síðustu aldar.

Barnabarn Baldurs, Ágúst Freyr Ingason, staðfesti í samtali við fréttastofu að þetta mætti allt rekja til Baldurs. Afi hans hafi sagt honum frá því að þetta væri frá sér komið.

 Í fyrirspurn um málið til  Vísindavefsins mánuði seinna svarar Guðrún Kvaran prófessor á þessa leið; 

Ekki er gott að segja hvers vegna túkall fylgir sönglinu um saltkjöt og baunir. Samkvæmt Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans eru elst dæmi um túkall frá miðri 20. öld en átt er við tveggja krónu pening eða –seðil rétt eins og nú er talað um fimmkall, tíkall, hundrað kall og þúsund kall. Orðið túkaller fengið að láni úr dönsku (to = tveir) og reyndar einhver hinna líka. Þar í landi þekkist að talað sé um femkarl, tikarl.

Lengi hefur þekkst að sjóða saman saltkjöt og baunir en elsta dæmi á vefnum Tímarit.is þar sem túkallinn fylgir er frá 1979. Eitthvað mun þetta þó vera eldra, hugsanlega frá því um miðja 20. öld. Hvergi hafa enn sem komið er fundist heimildir um að hægt hafi verið að kaupa saltkjöt og baunir fyrir tvær krónur. Þó má vel hugsa sér að einhver matstaður hafi boðið upp á réttinn fyrir miðja öldina þegar tvær krónur voru einhvers virði og auglýst svo.

Í Bretlandi er laglínan þekkt sem snöggur endir á mörgum barnagælum þar sem m.a. einhverskonar matur kemur fyrir í textanum eins og;"Tripe and bananas, fried fish".

Laglínan er þekktust þar undir nafninu "hi-tiddy-i-ti, brown bread" en í Bandaríkjunum undir heitinu Shave and a Haircut.

Laglínan kom fyrst fram svo vitað sé árið 1899 í lagi eftir Charles Hale se heitir "At a Darktown Cakewalk."

Þar næst heyrist hún árið 1911 úr "Hot Scotch Rag"með H.A. Fischler og textinn við  hana; "om-tiddly-om-pom, pom pom".

Eins og fram kemur í grein Karenar er laglínan þekkt frá rakarakvartettum í Bandaríkjunum sem á árum áður sungu "Shave and a haircut 10 cents".

Í breskum söngsölum um 1940 varð til "Shave and a haircut, five bob/ two bits" Þannig komst myntin inn í texta laglínunnar.

Með því að blanda þessum tveimur þekktustu viðfangefnum í laglínunni frá Bretlandi; mat sem ekki var sérlega vinsæll meðal barna og myntinni úr rakaraauglýsingunni,  staðfæra þau svo við íslenskar aðstæður,  bjó trúlega Baldur Georgsson til íslensku útgáfuna, Saltkjöt og baunir, túkall. 

En hversvegna einhver vann þegar platan var búin, hef ég ekki hugmynd um.

Stóru blómin

Stærsta blóm sem fyrirfinnst í veröldinni heitir Rafflesia arnoldii. Þetta sjaldgæfa og stóra blóm sem grær í regnskógum Indónesíu getur orðið metir á breidd og vegið allt að 11 kg. Blómið er sníkjujurt sem hefur engar sjáanlegar rætur, stilk eða laufblöð.

Það festir sig við aðrar plöntur og fær frá þeim næringu sína. Í blóma leggur ramman þef frá jurtinni sem minnir á rotnandi kjöt. Lyktin dregur að skordýr sem dreifa frjóum blómsins.

Vegna þefsins er blómið stundum uppnefnd Náblómið en því má ekki rugla saman við aðra stóra jurt sem heitir Amorphophallus titanum og er eining kallað (bunga bangkai)  Náblómið af sömu ástæðu.

Blómið er í útrýmingarhættu sem villiblóm og enginn veit með vissu hvað mörg þeirra eru eftir í skógum Borneó og á Súmötru, en fræflar þess eru eftirsóttir í Malasíu  í lyf sem gefið er konum til að auðvelda þeim fæðingar.

Amorphophallus titanum (Vanskapaði stórreðurinn) dregur heiti sitt auðsjáanlega af lögun sinni er af ætt Talipot pálma. Blómið er tæknilega ekki eitt blóm heldur mörg samfléttuð en væri annars stærsta blóm heimsins. Það getur orðið fjórir metrar á hæð og vegið allt að 85 kg.

Litli maðurinn frá Nürnberg

Matthias Buchinger var fæddur í  Anspach, Þýskalandi árið 1674 og varð einhver þekktasti skemmtikraftur síns tíma í Evrópu. Hann lék á fjölda hljóðfæra og eitt þeirra fann hann upp sjálfur, reit listilega skrautskrift og var stórgóður teiknari.

Hann fékkst við sjónhverfingar og galdra, byggði frábær og nákvæm skipslíkön innan í glerflöskum og þótti sérlega hittinn skotmaður sérstaklega með pístólum. Öll afrek hans eru undarverð í ljósi þess að Matthias var fæddur án lenda, fóta og handa og var ekki nema 28 þumlunga hár.

Á meðan foreldrar hans lifðu, hélt Matthias sig heimafyrir í Nuremberg  (Nürnberg) að þeirra ósk. Hann var yngstur níu barna og reyndu foreldrar hans allt hvað þau gátu til að búa honum viðunandi líf.  

Um leið og þeir féllu frá, lagði Matthias samt  land undir fót og hóf að sýna sig og leika kúnstir sínar fyrir almenning vítt og breitt um Evrópu fyrir þóknun. Á Englandi og á Írlandi varð hann þekktur undir heitinu Matthew Buckinger, litli maðurinn frá Nuremburg. Í dreifiriti þar sem Matthias auglýsir sýningar sínar segir að margir hafi lýst því yfir eftir að hafa séð hann leika listir sínar, að hann væri eini sanni listamaðurinn í heiminum.

Út frá axlarblöðum Matthiasar gengu tveir stúfar sem líktust meira uggum en handleggjum og á endum þeirra voru litlir hnúðar. Þrátt fyrir þessa miklu fötlun gat hann gert svo fínlegar grafískar ristur að undrum sætti. Á lítilli sjálfsmynd sem hann gerði, má t.d. finna "faðir vorið" og nokkra af Davíðssálmum letrað afar smáu letri í krullurnar á hárkollunni sem hann ber.

Hæfileikar hans virðast hafa heillað konurnar því hann giftist ekki færri en fjórum sinnum og eignaðist ellefu börn með átta konum. Sumir telja að börnin hafi verið fjórtán. Miklar ýkjusögur gengu um frjósemi Matthíasar. Sagt var að hann hefði feðrað börn með sjötíu hjákonum sínum. Mikið var gert úr þeirri staðreynd að eini útlimurinn sem hann hafði og var í lagi var getnaðarlimurinn.

Sú saga er sögð af einni eiginkonunni hans sem var orðljót og móðgandi að Matthias hafi lengi þolað henni það þangað til að dag einn hafi hann misst alla þolinmæði við hana, skellt henni í götuna á almannafæri og veitt henni duglega ráðningu. Atburður þessi varð frægur því skopteikning af honum birtist í dagblaði daginn eftir.

Á ferli sínum lék Matthias listir sínar fyrir marga eðalborna, þar á meðal þrjá af konungum Þýskalands og oftar enn einu sinni fyrir Georg Englandskonung. Hann lék á flautu, sekkjapípu og trompet og gaf atvinnutónlistarmönnum ekkert eftir hvað hæfni varðaði á þau hljóðfæri. Hann teiknaði allmörg skjaldarmerki fyrir aðalsfólkið, landslagsmyndir og andlitsteikningar sem hann seldi áhorfendum á sýningunum sem hann efndi til. Hann var leikinn í galdrabrögðum og enginn stóð honum á sporði þegar kom að spilum. Margar teikninga hans hafa varðveist og eru í eigu safnara vítt og breitt um heiminn.

Matthias lést í Kork á Írlandi árið 1732.