Lunda-hundar

Lunda-hundar eru norskt Spitzættað hundakyn sem ræktað var í norður Noregi í mörg hundruð ár, einkum til lundaveiða. Hundarnir voru notaðir til að grafa sig inn í lundaholurnar og ná þar í lundann. Lunda-hundur hefur venjulega sex tær eða auka tá á hverju fæti, sem gerir honum gröftinn inn í lundaholurnar auðveldari og honum skrikar síður fótur á hálum steinum eða í bröttum brekkum. Að auki eru öll liðamót hans afar sveigjanleg sem gerir honum möguleg að troða sér inn í og koma sér aftur út úr mjög þröngum göngum.

Hann getur beygt sig upp á við og afturábak og hann getur snúið framfótleggjum í 90 gráður. Hann getur lokað uppreistum eyrunum með því að fella þau fram eða aftur. Þegar að Lundaveiðar lögðust af í Noregi og með tilkomu svokallaðs hundaskatts,  minkaði áhugi fyrir Lunda-hunda-haldi uns þar kom að, að tegundin var nánast útdauð.

Í kring um aldamótin 1900 voru aðeins fáeinir Lunda-hundar eftir í Mostad í Lófóten. Þegar að heimstyrjöldin síðar skall á, herjaði hundaæði í Værey og nágrenni sem enn tók toll af stofninum. 1963 var svo komið að aðeins 6 Lunda-hundar fundust í heiminum, einn í Værey og fimm á Hamri í norður Noregi. Allir þessir fimm voru sammæðra.

Með afar nákvæmu eftirliti með æxlun þessara eftirlifandi hunda hefur tekist að endurreisa stofninn og nú eru taldir vera á milli 1500 og 2000 Lunda-hundar til í heiminum. Flestir þeirra, 1100 eru í Noregi en a.m.k. 350 í Bandaríkjunum.

Þegar ég vann sem leiðsögumaður í Vestmannaeyjum, minntust norskir ferðamenn stundum á Lunda-hunda, þegar þeim var skýrt frá veiðiaðferðum Eyjamanna. Mér vitanlega hafa hundar aldrei verið notaðir á Íslandi til að grafa út lundann út holum sínum.

Meira hér um þetta sjaldgæfa hundakyn

Athugasemdir

[Sólveig Hannesdóttir (IP-tala skráð) 19.4.2009 kl. 14:08]

Eru ekki einhverjir blendingar hér??

[Hildur Helga Sigurðardóttir, 19.4.2009 kl. 16:18]

Gaman að sjá lunda-hundinn, hef ekki heyrt um þennan frænda íslenska fjárhundsins áður, né hans sérstöku eiginleika.  

Þekkandi nokkuð vel til lundabyggða á ég reyndar afar erfitt með að ímynda mér hund troðast ofan í lundaholu !  

Þessi hlýtur að vera með stálstyrkt trýni, því lundinn bítur -fast- með sínum litskrúðuga goggi.

Svo er lundinn nú oftast veiddur á flugi, í háf.   Er lunda-hundurinn  kannski sérútbúinn til að sveifla ca. þriggja metra löngum háf með framloppunum ?

Ertu viss um að Norðmenn hafi ekki verið að gera at í þér, Gísli ?

Ef ekki, þá væri gaman að sjá þetta fyrirbæri "við störf".

[Svanur Gísli Þorkelsson, 19.4.2009 kl. 16:39]

Sæl Hildur:

Eins og þú veist hefur nokkrum aðferðum verið beitt við að veiða lunda hér við land og  Færeyjum, þótt hingað til hafi ekki verið beitt hundum. En það er haft fyrir satt á LundHUndar hafi vissu lega verið notair í Norður Noregi.

Af öðrum aðferðum má nefna greflaveiðar svo veiðar í snöru og síðan netjaveiðar og að lokum veiðar í háf.

Fyrsta veiðitækið sem sögur fara af er grefillinn. Grefillinn var mjótt eikarskaft sem á var festur krókur á annan endann en á hinum endanum var spaði. Til voru tvær gerðir grefla, langgrefill sem var um 120 cm að lengd og stuttgrefill sem var um 45 cm að lengd. Stuttgrefill var notaður í hinar styttri eða grynnri holur, en langgrefill í þær dýpri. Sumar holurnar voru svo djúpar að ekki náðist til lundans með því einu að teygja sig inn og var þá spaðinn á greflinum notaður til að stinga upp holurnar.

Aðferðin sem notuð var við greflaveiðarnar var þannig, að ef veiðimaður sá þess merki að lundi væri í holu, lagðist hann niður við holudyrnar og teygði sig inn með grefillinn. Oft þurfti að fara með handlegginn upp að öxl inn í holuna til þess að ná í lundann. Þegar veiðimaður fann fyrir fuglinum krækti hann í hann og dró fuglinn síðan út nog snéri hann úr. En það eru sérstök handtök við að snúa fuglinn úr en þau eru þannig að tekið er með annarri hendi ofanfrá undir mjóbak lundans, undir vængjunum en í hina hendina er tekinn hálsinn upp við hausinn, í greipina milli löngutangar og vísifingurs, snúið örlítið á svírann og teygt á um leið. Við þetta hrekkur svírinn í sundur og aflífunin tekur aðeins brot úr sekúndu ef vanur veiðimaður er að verki. Með þessari veiðiaðferð veiddu góðir veiðimenn oft 400-600 lunda á dag, en það var einungis eggfuglinn sem var drepinn en ekki geldfuglinn. Þessi hrottalega veiðiaðferð var við lýði í Vestmannaeyjum þangað til um 1880 en þá tók háfurinn alveg við.

Á árunum 1850-1860 var tekin upp sú óheillavænlega veiðiaðferð að nota net við lundaveiði. Notaðar voru þrjár gerðir af netum, lagnet, uppistöðunet og yfirsláttarnet. Lagnetin voru lögð yfir lundabyggðina þannig að fuglinn sem var að fara úr eða í holu, festist í netinu. Stundum lágu þessi net svo dögum saman í óveðri og murkaðist lífið þá úr fuglinu, eggin fúlnuðu og pysjan svalt í hel. Við þetta minkaði viðkoman stórlega. Þetta var því grimmúðleg og heimskuleg veiðiaðferð. Uppistöðunetin voru sett upp meðfram brúnum í úteyjum og var fuglinn síðan rekinn í þau. Yfirsláttarnetum var slegið yfir lundann þar sem hann sat í hópum. Fyrst til að byrja með óx veiðin að miklum mun, en síðan fóru afleiðingar þessara heimskulegu veiðiaðferða að koma í ljós. Fuglinn fældist í burt og fækkaði stórlega. Það var augljóst að með áframhaldandi netaveiðum yrði lundanum útrýmt, því var sett algert bann á þessa veiðiaðferð um 1869-1870 og greflaveiðin sem þó hafði verið stunduð með netaveiðinni, tók við að nýju. Það gekk erfiðlega að koma þessu banni í gegn sökum skammsýnnar fastheldni sumra manna hér í Eyjum við netin.

Svo var það loks um 1875 að háfurinn kom til Eyja frá Færeyjum. Í Árbók Ferðafélags Íslands 1948 er háfnum lýst þannig. "Veiðafæri þetta er 6 álna lagt skaft nokkru mjórra að framan en að ofan (þ.e. nær veiðimanni) og eru framan á skaftinu festar tvær spækur úr eskivið nálægt 2 álnir á lengd. Spækurnar eru annaðhvort festar við skaftið þannig, að bæði endanum á skaftinu og spækunum er stungið í sérstaklega gerðan látúnshólk með 2 pípum út úr honum fyrir spækurnar og er slíkur hólkur nefndur lás eða á endanum á skaftinu er sett svonefnd högld, er hún venjulega höfð úr eik eða öðrum ókleyfu tré, á henni eru 3 göt, eitt fyrir skaftið og tvö fyrir spækurnar, eru svo gerðar skorur í spækurnar fyrir ofan högldina og síðan er margvafið um með seglgarni en í gegnum endann á skaftinu er rekinn nagli fyrir framan högldina. Um fremri endann á spækinni er bundið snæri og þær nokkuð beygðar saman með því svo þær verði nokkuð sporöskjulegar á spækurnar og milli þeirra er svo fest net (háfur) sem er mikið fellt. (Jóhann Gunnar Ólafsson, Árbók F.Í. 1948 bls.13) Þessi lýsing á háfnum getur vel átt við háfinn eins og hann er í dag, nema hvað farið er að nota "fíber" bæði í háfsköftin og spækurnar og í spækarlásinn er farið að nota ál.

Það tók menn góðan tíma að venjast háfnum, og fyrst eftir að hann kom hingað voru greflar líka notaðir. Það þarf mikla fimi við að veiða lunda í háf. Það er ekki nóg að fara með háf upp í fjall eða út í eyju, setjast þar niður einhversstaðar og ætla síðan að veiða lunda. Nei, öðru nær. Veðurskilyrði verða að vera rétt til þess að lundi veiðist að einhverju marki. Ekki verður veiðin góð í stillilogni og ekki heldur í miklu roki. Ekki er farið til veiða ef vindur er kominn yfir 9 vindstig, því þá fer að verða erfitt að hafa fullt vald á háfnum. Hið ákjósanlegasta veiðiveður er sæmileg gola, og ekki skemmir það fyrir þó það rigni því lundinn er oft best við í regni og dimmviðri. Það er þó ekki með öllu nóg að rétt veðurskilyrði séu, maður verður líka að vera á réttum veiðistað. Hver veiðistaður hefur sína vindátt, það er að segja, það veiðist best í þeim í einhverri sérstakri vindátt. Þó er hægt að veiða öfugt eins og það er kallað. Veiðimaðurinn snýr þá ekki bakinu í vindinn eins og ella, en árangur verður sjaldan eins góður. Því verða menn að vita á hvaða stöðum best er að vera í hinum ýmsu vindáttum. Einnig eru til svokallaðir lognstaðir og er setið á þeim þegar golan er fremur hæg eða alls engin. Ungfuglinn metar (þ.e. flýgur) með brúnum og eru því veiðistaðirnir því frammi á brún eða við nef og slakka. En það er aðeins ungfuglinn eða geldfuglinn sem er veiddur en sílislundanum er sleppt, er því sjalda eða aldrei veitt í byggð.

Þegar veiðimaður sest í veiðistað snýr hann baki í vindinn þannig að fuglinn flýgur framan að honum. Veiðimaðurinn reynir að skýla sér bak við stein eða eitthvað annað því lundinn er mjög styggur. Háfurinn er þá einnig hafður grænn svo hann sé sem samlitastur grasinu og er hann látinn liggja á grasinu svo lítið beri á honum. En lundinn er líka bæði forvitinn og félagslyndur og það nota veiðimenn sér með því að setja niður veifur eða uppstillur, en það er dauðir lundar festir á tein svo sem eins og eina háfslengd frá sér. Svo þegar lundinn kemur á skot (þ.e. í færi) er háfnum slegið örsnöggt upp og ef vel tekst til lendir fuglinn í netpokanum. Fuglinn festist strax, og ef hægt er, lætur veiðimaðurinn nú háfskaptið renna í gegnum léttlokaða lófana allt fram á högld háfsins. Þá er fuglinn greiddur úr netinu og snúið úr.Hjá vönum veiðimanni tekur þetta allt aðeins örskamma stund

[Svanur Gísli Þorkelsson, 19.4.2009 kl. 16:41]

Þetta er tekið saman af Pétri Steimgrímssyni fyrir heimasíðu veiðfélagsins í Bjarnarey.