Ljósin í bænum

Eitt af elstu trúartáknum Gyðingdóms er sjö arma ljósastika. Í annarri Mósebók er sagt frá því hvernig Guð fyrirskipar gerð hennar og lögun. Eftir gerð stikunar var henni komið fyrir í helgidómi þjóðarinnar, fyrst í tjaldbúðinni og síðar musterinu í Jerúsalem.

^"31Enn fremur skalt þú ljósastiku gjöra af skíru gulli. Með drifnu smíði skal ljósastikan gjör, stétt hennar og leggur. Blómbikarar hennar, knappar hennar og blóm, skulu vera samfastir henni. ³²Og sex álmur skulu liggja út frá hliðum hennar, þrjár álmur ljósastikunnar út frá annarri hlið hennar og þrjár álmur ljósastikunnar út frá hinni hlið hennar. ³³Þrír bikarar, í lögun sem möndlublóm, skulu vera á fyrstu álmunni, knappur og blóm. Þrír bikarar, í lögun sem möndlublóm, skulu vera á næstu álmunni, knappur og blóm. Svo skal vera á öllum sex álmunum, sem út ganga frá ljósastikunni. ³⁴Og á sjálfri ljósastikunni skulu vera fjórir bikarar í lögun sem möndlublóm, knappar hennar og blóm: ³⁵einn knappur undir tveim neðstu álmunum, samfastur ljósastikunni, og annar knappur undir tveim næstu álmunum, samfastur ljósastikunni, og enn knappur undir tveim efstu álmunum, samfastur ljósastikunni, svo undir sex álmunum, er út ganga frá ljósastikunni. ³⁶Knapparnir og álmurnar skulu vera samfastar henni. Allt skal það gjört með drifnu smíði af skíru gulli.

³⁷Þú skalt gjöra lampa hennar sjö og skalt svo upp setja lampana, að þeir beri birtu yfir svæðið fyrir framan hana. ³⁸Ljósasöx og skarpönnur, sem ljósastikunni fylgja, skulu vera af skíru gulli. ³⁹Af einni talentu skíragulls skal hana gjöra með öllum þessum áhöldum. ⁴⁰Og sjá svo til, að þú gjörir þessa hluti eftir þeirri fyrirmynd, sem þér var sýnd á fjallinu."

Á hebresku er stikan kölluð Menóra sem einfaldlega þýðir lampi eða ljósastika. Á hverjum degi voru bikarar stikunnar fylltar af ólívur-olíu og síðdegis kveiktu prestarnir á þeim. Andleg merking stikunnar kemur fram í lokasetningu tilvitnunarinnar. Hún á að minna á opinberun Móses á fjallinu þar sem Drottinn birtist honum sem logandi runni. Stikan er sem sagt listræn eftirlíking af trjárunna.

Fram undir árið 200 F.K. heyrði Júdea undir Egyptaland. Þá réðist Antiochus III  Sýrlandskonungur inn í Egyptaland og yfirtók lendur þess. Um hríð bjuggu Gyðingar við einskonar heimastjórn. Árið 175 F.K. réðist Antiochus IV inn í  Jerúsalem og hertók borgina. Hann spillti helgidómi musterisins og bannaði hinar daglegu fórnir sem þar voru færðar og aðrar helgiathafnir sem fóru fram. Bannið varði í þrjú ár og sex mánuði, eða þar til allsherjar uppreisn var gerð í borginni, leidd af Matthíasi yfirpresti og sonum hans. Einn þeirra Judah, sem varð þekktur undir nafninu  Yehuda HaMakabi, (hamarinn) tók síðar við embætti föður síns.  Árið 165 F.K. tókst gyðingum að reka sýrlendinga af höndum sér og frelsa helgidóm sinn.

Sagan segir að þegar endurhelga átti musterið og kveikja skyldi aftur á hinum helga ljósastjaka, kom í ljós að sýrlendingar höfðu eyðilagt allt ljósmetið fyrir utan litla krukku sem bar innsigli yfirprestsins. Átta daga og nætur tók að útbúa nýja olíu og á meðan loguðu ljósin á stikunni af olíunni úr krukku prestsins sem dugði allan þann tíma.

Til að minnast þessa atburða lét Judah efna til hátíðarhalda, ljósahátíðarinnar Hanukkah sem festi sig í sessi og er haldin hátíðleg hvar sem Gyðingar búa enn í dag. Hún hefst  25. dag Kislev mánaðar hebreska dagatalsins sem fellur á seinni hluta nóvember til seinni hluta desember mánaðar samkvæmt Gregoríska tímatalinu. Hátíðin stendur í átta daga og átta nætur og með með henni varð til níu arma ljósastikan sem gjarnan logar fyrir utan hús Gyðinga yfir hátíðna.

Níu arma ljósastikan er táknræn fyrir dagana og næturnar átta en ljósið í miðjunni er kallað shamash (hjálpari), og er því einu ætlað að lýsa fólki. Hin átta eru tendruð til minningar um kraftaverkið með olíuna og til að lofa Guð.

Víkur þá sögunni til Svíþjóðar. Í kring um jólin 1964, (á þeim tíma sem flest öll hús á Íslandi voru komin með rafmagn), var kaupsýslumaðurinn Gunnar Ásgeirsson á ferð í Stokkhólmi. Gunnar átti mikil skipti við sænsk fyrirtæki og flutti til að mynda bæði inn Volvo og Husquarna. Á þessari ferð rakst hann á einfalda trépíramíta með sjö ljósum og ýmislega í laginu. Hér var um að ræða nýjung í Svíþjóð; lítt þekktir smáframleiðendur voru að reyna að koma föndri sínu á framfæri í jólavertíðinni. Um þetta segir ágætisgrein um uppruna "gyðingaljósanna" á Íslandi á vísindavefnum. 

"Þessi framleiðsla hafði þá ekki slegið í gegn í Svíþjóð og mun ekki hafa gert fyrr en um 1980. Gunnari datt hinsvegar í hug að þetta gæti verið sniðugt að gefa gömlum frænkum sínum, handa hverjum menn eru oft í vandræðum með að finna gjafir. Hann keypti held ég þrjú lítil ljós, og þau gerðu mikla lukku hjá frænkunum og vinkonum þeirra. Gunnar keypti því fleiri ljós næsta ár til gjafa sem hlutu sömu viðtökur. Þá fyrst fór hann að flytja þetta inn sem verslunarvöru, og smám saman þótti það naumast hús með húsi ef ekki er slíkt glingur í gluggum."

Þessi tegund af ljósum eru stundum kölluð "gyðingaljós" af því þau minna um margt á ljósahátíðar ljósastikur Gyðinga. En myndir af slíku stikum er einnig að finna í sumum kirkjum og er líklegra að sænsku hagleiksmennirnir hafi fengið hugmyndina þaðan, frekar en úr musteri gyðinga til forna.  

Athugasemdir

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 6.12.2010 kl. 06:55]

Shamas (shammes) er nafnið á meðhjálpara (þjóni samkunduhússins). Shammes-kertinu eða olíunni á Hanukkíunni (hanukkalampanum) er ætlað að halda loganum sem notaður er til að tendra olíun eða kertin fyrir 8 daga Ljósahátíðarinnar.  Hanúkkían logar nú mest inni í húsum gyðinga. Í arabalöndum og á meðal kristinna á Miðöldum var þeim bannað að vera með lampana útivið.

Trévinkillinn með sjö kertum varð þegar til á 18. öld í Svíðþjóð. Sá sem fann hann upp var sænskur hermaður Sven August Pohl (1859-1934) sem vann á hermannaheimilinu í Fällan í Dannäs sókn í Smálöndum.  Hann fékk 25 kr. sænskar fyrir "uppfinningu" sína á sýningu árið 1900. Sama ár missti hann sjónina í sprengjuslysi.

Menóra (menorah) er líka heitið á rafperum á ivrit, nútíma hebresku.

Kveiktir þú á menórunni Svanur. Gleðilega Hanúkka hátíð.

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 6.12.2010 kl. 07:25]

Leiðrétting á leiðréttingu. Við nánari netstúdíu, kom í ljós að stika Pohls var alls ekki eins og sú sem prýtt hefur glugga Íslendinga og er því greint rangt frá á fjölda síða um þetta fyrirbæri á netinu. En það sem Gunnar Ásgeirsson keypti var þetta:

Den elektriska adventsstaken började tillverkas av företaget Philips i Göteborg 1939, denna elektriska adventsljusstake har blivit en enorm succé och finns i så gott som alla Svenska hem numera.De första var ihop plockade av rester och returer från julgransbelysningar som Philips lanserade omkring 1930.
En anställd på Philips (Oskar Andersson) byggde de första till sitt föräldrahem 1934, de utvecklads för industriproduktion av Werner Simonson 1937.
Efter en liten provkollektion 1938 lanserades den 1939 i Philips försäljningskatalog

Sjá einnig hér: http://www.popularhistoria.se/o.o.i.s?id=43&vid=1214

http://www.jultradition.se/adventsljusstake.htm

Ætli Árni Björnsson viti þetta?

[Svanur Gísli Þorkelsson, 6.12.2010 kl. 09:12]

Ætli að hér sé ekki á ferðinni sama heiti, Vilhjálmur,þ.e. Shamaesh, skrifað á mismunandi vegu. Alla vega er merkingin, hjálpari, (aðstoðarmaður, aðstoðarkerti) sú sama.

Þessar viðbótarupplýsingar um uppruna aðventuljósanna ættu að skila sér til Árna.

Sömuleiðis, gleðilega Hanúkka hátíð.

[doctore (IP-tala skráð) 6.12.2010 kl. 12:12]

[Vilhjálmur Örn Vilhjálmsson, 6.12.2010 kl. 15:30]

Fallegur vasi sem þú átt doctore.